Tijdens de Open Monumentendagexpositie bij de oude toren in het weekend van 14 en 15 september, kreeg ik de vraag of ik wist wanneer het huis aan Torenstraat 9 (het voormalige “botterfabriekje”) werd gebouwd en wie er allemaal hebben gewoond. De vraag naar het bouwjaar is relatief gemakkelijk te beantwoorden. Daar hebben we sinds 1815-1830 het kadaster voor. Opzoeken kan bijvoorbeeld via kadasterdata.nl. Het huis, dat nu kadastraal geregistreerd is als BGY00 (Balgoy) Sectie B Nr. 117, lijkt in 1900 te zijn gebouwd.

De oudst bekende kadastrale gegevens voor het perceel dateren van eind 19e eeuw: BGY00 leggerartikel 458: eigendom Joannes de Bruijn, burgemeester van Balgoy. Het betreft sectie A, nr. 336, volgnr. 16. De omschrijving van het perceel was bouwland. Het perceel gaat dan over naar artikel 889 volgnr. 3. op naam van Elisabeth de Bruijn, particulier. In dienstjaar 1906 wordt het perceel (nog steeds bouwland) verkocht aan Johanna Arts, weduwe van Johannes Wilhelmus Berben, en gaat over naar artikel 950 volgnr. 6. In die periode werd volgens de website www.zuivelfabrieken.nl in Balgoy een handkrachtfabriekje gestart, de coöperatieve roomboterfabriek “de Eendracht”, maar een link van de nieuwe boterfabriek naar het betreffende perceel kwam vooralsnog niet naar boven in het kadastrale register.

Na een tijdje verder zoeken, kwam ik achter de reden waarom de bouw van de boterfabriek niet op het bovengenoemde perceel te vinden was. De fabriek werd gebouwd op de “openbare weg”, gemeentegrond die geen kadastraal nummer had tot dan toe. Het kadastrale leggerartikel dat de nieuwe (boter)fabriek en erf beschrijft in dj (dienstjaar) 1908 geeft die verklaring. Sectie A, nr. 726 is niet getrokken uit een eerder artikel, maar krijgt de omschrijving “ong weg” (bijna elke weg kreeg de afkorting ong) en is dus een nieuw perceel op de plek waar eerst openbare weg was.

De kadastrale hulpkaart illustreert duidelijk de ligging van de nieuwe boterfabriek. Op het punt waar Herre Weg en toen nog Molen Weg (nu Torenstraat) samen kwamen is de nieuwe fabriek gebouwd en krijgt het perceel een nieuw kadastraal nummer. De eigenaar van het perceel met fabriek en erf is de Coöperatieve Roomboterfabriek de Eendracht uit Balgoy. De hulpkaart die door het kadaster gemaakt werd dateert van juli 1907; daarmee weten we omstreeks welke datum de boterfabriek is gaan draaien.

In ons land zijn zuivelfabrieken nog niet oud: omstreeks 1880 werd nog vrijwel alle melk op de boerderijen verwerkt. Het was zelfs zo, dat ons land in dit opzicht achter liep bij andere landen. Te lang werd hier vastgehouden aan het bereiden van boter op de boerderijen zelf, wat de kwaliteit van het product niet ten goede kwam. In de laatste jaren van de 19e eeuw begon de situatie in de landbouw te verbeteren. Er werden langzamerhand allerlei verbeteringen ingevoerd. De kunstmest deed zijn intrede, wat vooral voor de zandgronden vooruitgang betekende. Met de uitvinding van de centrifuge begon ook in Nederland de zuivelindustrie zich te ontwikkelen. Friesland liep daarbij voorop: in de 80-er jaren werden daar de eerste zuivelfabrieken opgericht. Beetje bij beetje volgden daarna de andere provincies: Brabant en Limburg, en ook Gelderland, enz. De ontwikkelingen gingen gestaag door en in 1939 waren er in ons land 877 zuivelfabrieken in bedrijf, waarvan 240 als boterfabriek.

Met de opbloei van de landbouw zag je ook de coöperatieve gedachte in Nederland opbloeien. De Boerenbond werd opgericht vanaf het einde van de 19e eeuw (Balgoy in 1912; boek 100 jaar NCB – Veel gewonnen, veel verloren, de ploeg bouwt steeds weer nieuwe voren – auteur: Ries van Haren). De oprichting van collectieve veeverzekeringen, ook die in Balgoy, waren van grote betekenis voor de boeren evenals de Coöperatieve Boerenleenbank, die een concurrent werd van de Rijkspostspaarbank. Dit alles wordt mooi geïllustreerd in een krantenartikel uit de Gelderlander van 17 januari 1915. Hierin wordt verslag gedaan van de ledenvergaderingen van het Balgoyse veefonds en de coöperatieve roomboterfabriek, die de activiteiten over het jaar 1914 bespraken.

Toch had de boterfabriek het niet gemakkelijk. Dat blijkt uit het artikel uit de Gelderlander hieronder. Het besluit van minister Posthuma (minister van landbouw van 1914-1918) dat melk voortaan gepasteuriseerd moest worden, bleek zeer moeilijk uit te voeren voor kleine handkrachtfabriekjes zoals de Eendracht. Daarmee kwamen ze ook niet in aanmerking voor “het Rijksmerk” en dat maakte de afzet lastig. Het werd de aanzet tot de aansluiting bij de coöperatieve (stoom)roomboterfabriek in Nederasselt. In oktober 1915 tijdens een ledenvergadering werd besloten tot ontbinding van “de Eendracht”, zodra de aansluiting tot stand was gekomen. (Stoom)roomboterfabriek De Volharding in Nederasselt is gebouwd rond 1915, en tot 1954 in gebruik geweest.

Het “botterfabriekje” werd verkocht aan timmerman Marinus Janssen, die er een timmerwinkel runde volgens de kadasterregistratie.

Marinus Janssen verkocht het perceel in dienstjaar 1929 aan Petrus Johannes Berben, administrateur. Die woonde in boerderij Florenstein tegenover het perceel (C30) en heeft het huis (C28) toen verhuurd. De eerste huurders waren volgens het bevolkingsregister van Overasselt (1923-1930) vrachtrijder Johannes van Osterom en Petronella Johanna Arntz. Recentere gegevens uit kadaster en bevolkingsregister zijn nog niet openbaar en dus nog niet beschikbaar, maar Ries van Haren schreef in zijn millenniumboek een mooi gedicht over “het oude botterfabriekje” waarin alle recente bewoners worden vermeld.

HET OUDE BOTTERFABRIEKJE
In 1936 huurde Sigbert Toonen Dekkers als woning de oude botterfabriek
Mei ’40 sneuvelde hij, en vrouw Hanneke vertrok met Piet en Woutje naar familie aan den diek
Zijn neef Pietje Toonen Dekkers huurde toen dat pand voor enkele jaren
Daarna vertrok Pietje met vrouw Anna van Uden naar de Veldsestraat en werd het pand verhuurd aan Piet van Haren
In die tijd werd er door Pietje Arts en Nelleke de Bruyn een woning gezocht
Zo kwam Pietje Arts er wonen, met zijn eikenhouten kruiwagen,
Wel onder zijn stand, zodat menigeen hem deed plagen
Maar Pietje bleef en 30 jaren kruide hij naar zijn land, houtmijt en aardbeien
Iedereen in Balgoy “ja juist” zag Pietje dagelijks rijen
Toen kwam Sjef van Haaren op de proppen, en kocht de oude botterfabriek
Zijn dochter kwam er wonen, daarna de fam. Martien van Diek
Daarna werd het door Gerard Hammen en Corrie van Halen gekocht, zij wilden gaan trouwen
Die hebben er een mooi huis van gemaakt, daarvoor moesten ze het wel helemaal verbouwen
Je ziet er nooit meer een eikenhouten kruiwagen staan,
En de laatste flessen cognac van Pietje Arts zijn door “verkeerde kelen” gegaan