Het jaar 2020 was een rampjaar. Daar zijn we het allemaal wel over eens. Ook 1672 was een rampjaar voor de toenmalige Republiek der Nederlanden en ook voor het kasteel van Balgoy.

Zoals in de Canon van Nederland wordt beschreven was de Republiek der Nederlanden in de 17e eeuw één van de rijkste en machtigste landen ter wereld. Dit kwam door de succesvolle handel van de V.O.C. (Vereenigde Oostindische Compagnie). Niet voor niets wordt deze periode de Gouden Eeuw genoemd. De buurlanden van de Republiek hadden hier moeite mee en Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen verklaarden de Republiek in 1672 de oorlog. Het grootste leger van Europa sinds de Romeinen stond voor de deur van de Republiek: 1672 zou dan ook de geschiedenis ingaan als het Rampjaar. Een grote troepenmacht onder aanvoering van de Franse koning Lodewijk XIV, de beroemde Zonnekoning, trok plunderend en moordend vanuit het zuiden opwaarts door ons land. Met man en macht probeerde ons land zich te verdedigen tegen een verdere aanval naar het noorden en westen van de republiek. Met de verdediging van de Republiek was het echter slecht gesteld. De Fransen hadden dan ook geen enkele moeite om het zuidelijk deel van de Republiek binnen te vallen en ook het Huys te Balgoy werd totaal verwoest. Wat er in de jaren daarna met het kasteel is gebeurd is niet helemaal duidelijk, maar het is waarschijnlijk dat het een periode onbewoond was. Wel lijkt het voor de hand te liggen dat het kasteel is gebruikt als hoofdkwartier bij de maanden durende belegering van het door de Fransen bezette Grave in 1674. “De bevelhebber van het leger der Staten had zijn hoofdkwartier te Balgoy” (M.T. Roelofs, Geschiedenis van Grave (1938) blz. 33).

In 1687 werden het kasteel en de Heerlijkheid gekocht door George van Weelde, die gouverneur van Grave was. Dochter Everdina geboren in 1685 en getrouwd in 1702 met Lebrecht prins van Anhalt -Bernburg-Schaumburg-Hoym, erfde de bezittingen in 1712. Deze katholieke kasteelvrouw (Hora Siccama, T.H., Aantekeningen en verbeteringen op het in 1906 door het Historisch Genootschap uitgegeven Register op de Journalen van Constantijn Huygens den zoon (1915)) steunde de katholieke parochie van Balgoy en Keent door in 1715 de oude schuurkerk uit 1693 te laten vervangen door een nieuwe. De Balgoyse kerk was al in 1609 door de gereformeerden in beslag genomen, waardoor de parochianen in Ravenstein, Velp of Wijchen naar de kerk moesten tot ze in 1693 weer een eigen plek hadden om te bidden. De parochie omvatte in het begin van de 18e eeuw behalve Balgoij en Keent ook half Nederasselt en twee hoeven op de Weegelaar onder Wijchen. Op het stuk grond aan de Velpse straat (nu Veldsestraat) dat Everdina van Anhalt ter beschikking stelde, legde zij op 15 juli 1715 de eerste steen. Voor de bouw van de schuurkerk werd een deel van het oude kasteel afgebroken. Ook de gemeente Balgoy en Keent droeg bij en de paters Capucijnen uit Velp bedienden de parochie gedurende een groot deel van de 18de eeuw. Pas in 1800 werd de oude parochiekerk door de katholieken teruggevorderd. Na haar overlijden in 1724 werd kasteelvrouw en weldoenster Everdina van Anhalt begraven in de kapel van het capucijnenklooster ‘Emmaüs’ in Velp (Noord-Brabant).

Dochter Wilhelmina erfde de bezittingen na het overlijden van moeder Everdina en zoals vaak levert een moeilijke tijd ook weer mooie dingen op. Het oude kasteel werd verder afgebroken en op dezelfde plek werd een huis in classicistische stijl gebouwd. Er werd ook een hof, boomgaarden en een schone tuin aangelegd (A.G. Schulte, Het Rijk van Nijmegen, Westelijk gedeelte). Van deze tuin zijn geen verdere details bekend; niet te zien op oude prenten of kaarten bijvoorbeeld. Althans tot zeer recent, want twee weken geleden plaatste Rudie van Haren een enthousiast bericht op Facebook van Balgoy Beter Bekend, waarin niet alleen de bekende prent van Stellingwerf wordt genoemd (De Gelderlander, 2009), maar ook een detail van een kaart waarvan het bestaan nog niet bekend was. Op deze kaart zijn de hierboven genoemde hof, boomgaarden en een mooi aangelegde tuin duidelijk zichtbaar.

Zoals gezegd bevatte het bericht van Rudie van Haren niet alleen een overzicht van hof en tuin van ‘t huys te Balgoyen, maar ook een prent van het kasteel. Dit maakte dat mijn enthousiasme een beetje getemperd werd, want van die prent is meer bekend. Het gaat hier over de bekende prent van de Amsterdammer Jacobus Stellingwerf.

Op 5 februari 2009 verscheen er een artikel in de Gelderlander waarin de prent “opduikt”. Een prent van het kasteel van Balgoy waarvan niemand wist dat hij bestond, werd gevonden door Bert Kolkman, een liefhebber van historische topografie. Ook in dit geval was Rudie van Haren degene die de ontdekking oppikte en ons allemaal enthousiast maakte. Alleen Kolkman maakte toen al de kanttekening dat hij bedenkingen had over de betrouwbaarheid van de prent. De prent is rond 1725 getekend door Amsterdammer Jacobus Stellingwerf. Kolkman vond de tekening in een van de dozen die hij eind vorige eeuw aantrof in de bibliotheek van Rotterdam. De tekening is een halve eeuw na de verwoesting van het slot gemaakt. Kolkman weet te melden dat Stellingwerf nooit tekende naar gebouwen die hij zelf waarnam maar oudere afbeeldingen overtekende. De originele afbeelding van het Balgoyse kasteel is waarschijnlijk verloren gegaan of in ieder geval nog niet gevonden. Kolkman twijfelt dan ook of het kasteel er ooit zo uitgezien heeft en zelfs of het wel een tekening van het kasteel is.

Die twijfel wordt bevestigd door Hermans in zijn proefschrift (Middeleeuwse woontorens in Nederland – de bouwhistorische benadering van een kasteelvorm, Hermans, D.B.M., Leiden 2013). In dit proefschrift stelt de auteur dat topografische tekeningen een welkome aanvulling zijn op zowel het archeologisch als het bouwhistorisch onderzoek. De tekeningen geven bijvoorbeeld inzicht in de opbouw van torens, het aantal bouwlagen en de positionering van de toren op het kasteelterrein. Tegelijkertijd zegt Hermans dat kaarten en topografische afbeeldingen niet altijd een betrouwbare bron zijn. Vaak ging het de kaartmaker of tekenaar niet om een betrouwbare weergave van een gebouw en was de weergave niet meer dan een symbool. Hermans noemt in het proefschrift ook het kasteel van Balgoy als voorbeeld. Hij stelt dat Jacobus Stellingwerf over het algemeen uiterst onbetrouwbaar is. Een voorbeeld van de onbetrouwbaarheid is zijn tekening van Balgoy, die op geen enkele wijze met de opgegraven funderingen in verband te brengen is.

Wat betreft de betrouwbaarheid van de “nieuwe” topografische kaarten ben ik positiever gestemd. Deze zijn afkomstig uit het archief van M.J. de Man, in 1765 geboren te Nijmegen en in 1838 overleden te Grave, dat te vinden is in het Nationaal Archief in Den Haag. Het archief bevat onder andere stukken betreffende zijn diverse aanstellingen in militaire dienst en de verdediging van de vesting Grave in 1794. De kaarten zullen te maken hebben met zijn functie als directeur van het Topografisch Bureau en het archief van de oorlog. Dit speelde in de periode na de omwenteling van 1795 – 1820. Het archief bevat onder meer een omslag die stukken bevat met betrekking tot het vervaardigen van topografische kaarten. Hierin zijn waarschijnlijk de kaarten over Balgoy te vinden.
De kaarten zijn erg gedetailleerd en cartografisch betrouwbaar. Als je een overlay maakt van de kaart met een hedendaagse Google Earth luchtfoto zie je dat wegen en landschap erg mooi passen, wat duidelijk maakt dat de cartograaf erg nauwkeurig te werk is gegaan. Deze kaart bevestigt eerdere beschrijvingen in het boek van A.G. Schulte, “Kleinkinderen verkochten het adellijk huis met hof, boomgaarden en schone tuin aan Judocus Daniel van Laren in 1770, die het doorverkocht in 1780 aan Bernhard van Rappard”. Van de kaart (Figuur 3) is af te lezen hoe fraai die tuin eruitgezien moet hebben en kijkend richting de kerktoren van Balgoy zag je fruitbomen, misschien wel vergelijkbaar met wat je nu nog steeds kunt zien (Figuur 1).

Bronnen:
• 1672 Het Rampjaar in: Canon van Nederland, https://www.canonvannederland.nl/nl/utrecht/onderwijscanon/rampjaar
• Roelofs, M.T., Geschiedenis van Grave (1938) blz. 33
• Schulte, A.G., De Monumenten van Geschiedenis en Kunst, Het Rijk van Nijmegen – Westelijk gedeelte (1982) blz. 302 – 306
• Hora Siccama, T.H., Aantekeningen en verbeteringen op het in 1906 door het Historisch Genootschap uitgegeven Register op de Journalen van Constantijn Huygens den zoon (1915)
• Van Haren, R., Facebookbericht op tijdslijn Stichting Balgoy Beter Bekend,
https://www.facebook.com/BalgoyBeterBekend/posts/3500778750005967
• Prent ‘Slot te Balgoijen’ duikt op in: De Gelderlander (2009)
https://www.gelderlander.nl/maas-en-waal/prent-slot-te-balgoijen-duikt-op~ac4bb9d5/
• Hermans, D.B.M., Middeleeuwse woontorens in Nederland – de bouwhistorische benadering van een kasteelvorm, proefschrift Leiden (2013)
• 2.21.281.10 Inventaris van het archief van M.J. de Man [levensjaren 1765-1838], 1782-1839, Nationaal Archief Den Haag